ایرج میلانی ۶۲ ساله یکی از چهره‌های ماندگار گردشگری ایران است که با سفرهای بی‌وقفه‌اش به دور دست‌های سرزمین ایران، لقب “مارکوپولوی ایران” را بر دوش کشیده است. او نه تنها مجری و مستندساز تلویزیون، بلکه پژوهشگری است که با سادگی و صمیمیت، مردم را به آشتی با طبیعت و تاریخ کهن دعوت می‌کند. میلانی، با بیش از ۴۰ سال تجربه در طبیعت‌گردی و تولید برنامه‌های تلویزیونی، نمادی از عشق به ایران‌شناسی و کشف ناشناخته‌هاست و امروز، در عصر دیجیتال، با پادکست‌ها و شبکه‌های اجتماعی، این میراث را به نسل جوان منتقل می‌کند.
مشخصات شخصی
- نام کامل: ایرج میلانی
- تاریخ تولد: ۱۳۴۲
- محل تولد: روستای میلان، نزدیک تبریز، آذربایجان شرقی، ایران
- تحصیلات: لیسانس کارگردانی فیلم و فوق‌لیسانس هنر از دانشگاه تهران
- همسر و خانواده: دارای یک دختر که دانشجوی سینماست؛ خانواده‌اش علاقه‌ای به سفرهای ماجراجویانه او ندارد
- لقب‌ها: مارکوپولوی ایران، چهره ماندگار گردشگری ایران
زندگی اولیه و کودکی
ایرج میلانی در روستای میلان، حدود ۳۰ کیلومتری جنوب تبریز، در خانواده‌ای ساده چشم به جهان گشود. روستایی کهن با قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال، محل گذر اقوامی مانند اورارتوها، ماناها و آشوریان، و پر از باغ‌های گردو، زردآلو و بلوط. کودکی‌اش در کنار رودخانه‌ای همیشه جاریگذشت؛ جایی که با شن و ماسه بازی می‌کرد، صمغ درختان را می‌جوید و سبزی‌های بهاری مانند شنگه و خیارک را می‌چید. میلانی در مصاحبه‌ای با محمد وفایی می‌گوید:
«کودکی‌ام مانند بقیه کودکان روستایی گذشت. به باغ‌ها می‌رفتم و چیزهایی از آن می‌چیدم و می‌خوردم… رودخانه‌ها تمیز بود و به ندرت در آنها زباله پیدا می‌شد.»
این محیط، بذر عشق به طبیعت را در دلش کاشت و تا شش‌سالگی، زندگی‌اش را شکل داد. بعدها، با گسترش شهر اسکو، روستای میلان بخشی از آن شد و هویت مستقلش را از دست داد، اما میلانی هنوز آن را به عنوان مقصدی گردشگری با کوچه‌باغ‌های نوروزی و دره اسکو (شامل روستای کندوان با خانه‌های کله‌قندی) توصیف می‌کند.
تحصیلات و ورود به حرفه
پس از مهاجرت به تهران، میلانی در دانشگاه تهران تحصیل کرد و لیسانس کارگردانی فیلم و فوق‌لیسانس هنر گرفت. علاقه‌اش به کوهنوردی از سال‌های ۵۹-۶۰ آغاز شد؛ ابتدا به عنوان ورزش، اما بعدها به سفری برای عکاسی از کوه‌ها و مناظر تبدیل شد. او می‌گوید:
«سفرهایم از اشتیاق به کوهنوردی شروع شد… بعدها به دلیل سفرهایی که در بطن کوهنوردی وجود داشت، تصمیم گرفتم بیشتر به این حوزه بپردازم.»
اولین تجربه تلویزیونی‌اش، تولید آیتم‌های پنج‌دقیقه‌ای برای برنامه «اینجا فرداست» بود، اما با دعوت دکتر حاتمی، مدیر گروه خانواده شبکه یک، به تولید برنامه‌های منظم سفر روی آورد. از سال ۸۱، اولین برنامه‌های سفری‌اش روی آنتن رفت و تا بازنشستگی در صداوسیما، دو دهه مستندهای گردشگری تولید کرد. در توییترش، اخیراً (اکتبر ۲۰۲۵) از مصاحبه‌ای ۳۰ سال پیش با داریوش مهرجویی در یوتیوب یاد کرده و پشت‌صحنه‌ای از پایان‌نامه‌اش را به اشتراک گذاشته است.
حرفه تلویزیونی و آثار برجسته
میلانی با برنامه‌هایی مانند «ایران بهشتی دیگر» و «سرزمین ما» (از شهریور ۱۳۹۲، با تمرکز بر محیط زیست) به شهرت رسید. او مجریانی چون کیا داود اسفندیاری، محمدعلی اینانلو و عباس طاهریان را در این حوزه جانشین شد و در همایش هم‌اندیشی تورگردانان همدان (مهر ۱۳۹۲)، به عنوان اولین چهره ماندگار گردشگری ایران معرفی گردید.
آثارش شامل مستندهای سفر به کوهبنان (در ۶ قسمت سفرنامه)، مشگین‌شهر و قزوین است. در مصاحبه‌ای با خراسان، می‌گوید:
«بیش از ۴۰ سال است که رهسپار جای جای ایران می‌شود و دو دهه‌ای است که دستاورد سفرهایش را در قالب مستندهای تلویزیونی تقدیم نگاه هموطنان می‌کند.»
انتقاد از مدیران تلویزیون
ایرج میلانی انتقاد تندی نسبت به مدیران تلویزیون دارد:
«مدیران سیما سلیقه‌ای عمل می‌کنند… یک برنامه تلویزیونی باید هدف مشخص داشته باشد و زمانی که چند سلیقه بدون انسجام در آن دخالت داشته باشد، مخاطب گیج می‌شود.»
او ترجیح می‌دهد کنار بکشد تا برنامه‌ای بر اساس سلیقه خودش بسازد. اخیراً، در اینستاگرامش سفری تاریخی به تهران قدیم با ردپای میلانی را به اشتراک گذاشته.
سفرها و طبیعت‌گردی: فلسفه مارکوپولو
سفر برای میلانی، رفع کنجکاوی و کسب تجربه است، نه ماجراجویی صرف. او می‌گوید:
«دوست دارم سفر کنم، تجربه کسب کنم و بعد، روی آنچه دیده‌ام، تحقیق و مطالعه داشته باشم… آن وقت، هر چه درباره نقطه‌ای که سفر کرده‌ام می‌خوانم، ملموس‌تر و عینی‌تر خواهد بود.»
با وجود کرونا، ۱۰ سفر اساسی با دوچرخه به چهار گوشه ایران داشت: «دوچرخه‌ام را داخل اتوبوس می‌گذاشتم، در استانی پیاده می‌شدم و مسافت‌هایی را رکاب می‌زدم.» در توییتر، از ابزارهای تاریخی مانند سنگ قبر/ابزار تقسیم آب قنات در موزه قزوین پست گذاشته و می‌پرسد: «قدیمی‌ترین گجت همراه شما چند سال پیشینه دارد؟» یا از زندگی در کاروانسرای قزوین: «به محیط و حرف دیگران که بی‌خیال باشی، می‌شود با لذت زندگی کرد.» پیشنهادش برای سفر ارزان: «هر مسافرخانه‌ای راضی باشد، از امکانات خودش استفاده کند… مثل سفرهای قدیمی که پولی همراه نمی‌بردند و مهمان‌نوازی می‌کردند.» برنامه آینده‌اش: سفری به چین برای مستندهای جالب.
فعالیت‌های اخیر و رسانه‌های دیجیتال
پس از بازنشستگی، میلانی به مستندسازی اقتصادی برای صداوسیما و فعالیت‌های محیط زیستی ادامه می‌دهد. در سال ۱۴۰۴، پادکست «سفرنامه خودمانی میلانی» را با تجربه سفر به دره هزارجریب منتشر کرده است.
یوتیوب وی شامل ویدیوهایی مانند «تکه‌هایی از صحبت‌های ۳۰ سال قبل جناب آقای مهرجویی» و فصل اول «کتاب باز» با امیرحسین صدیق است.
دیدگاه‌های ایرج میلانی
میلانی باور دارد سفر، روح را وسعت می‌دهد:
«سفر کردن و دیدن طبیعت و توجه به تاریخ… انسان را پخته می‌کند. لمس تاریخ و مناظر طبیعی از نزدیک، بهتر است از سال‌ها مطالعه بدون دیدن.»
در مورد هزینه سفر: «این مسئله به سطح توقع افراد بستگی دارد… حتی من نمونه‌هایی از سفرهای ارزان‌قیمت سراغ دارم، مثل فردی که با دوچرخه سفر کرده و فقط دو هزار تومان همراهش بوده.»
انتقاد اجتماعی‌اش تیز است؛ در توییتر: «این روزها که #زن_کشی باز هم یادمون افتاده، بد نیست به جایگاه نچندان دور #زن در باور و ارزش‌های حداقل بخشی از جامعه خودمان هم نگاهی مجدد داشته باشیم.» و در مورد زندگی: «به همه توصیه می‌کنم سفر امروز را به فردا نیندازند… ممکن است این بعدها نرسد، بنابراین از لحظه‌لحظه عمرتان استفاده کنید و لذت ببرید.»
میلانی، با وجود مشغله‌ها، هنوز آرزوی نوشتن سفرنامه‌هایش را دارد: «چرا، خیلی فکر کرده‌ام؛ ولی مجالی پیدا نکرده‌ام.» او نه تنها سفرکرده‌ای است، بلکه معلمی که با هر پست و پادکست، ایران را زنده نگه می‌دارد.
3 نظر
Reza
باسلام،
فقط باید گفت ای بابا! ای بابا!
خستگی از تن آدم بدر میشه!
ای بابا!
م
تشکر از زحمات آقای میلانی ،که آدم با مستند هاش کیف می‌کرد.
خسرو
دلمون برات تنگ شده برای جناب میلانی عزیز با اخلاقی فوق العاده مهربان ودوستداشتنی .