معصومه ابتکار (که با نام تولد نیلوفر ابتکار نیز شناخته می‌شود) یکی از برجسته‌ترین و در عین حال جنجالی‌ترین چهره‌های سیاسی ایران پس از انقلاب اسلامی است. او که در ۳۰ شهریور ۱۳۳۹ در تهران متولد شد، به عنوان یک سیاستمدار اصلاح‌طلب، فعال محیط زیست، روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه، کارنامه‌ای طولانی در عرصه سیاست ایران دارد.
ابتکار بیش از هر چیز به دو دلیل شناخته می‌شود: نخست، نقش کلیدی او به عنوان سخنگوی دانشجویان پیرو خط امام در جریان تسخیر سفارت آمریکا در سال ۱۳۵۸؛ و دوم، کسب عنوان نخستین زنی که پس از انقلاب اسلامی وارد هیئت دولت ایران شد. زندگی او، از کودکی در آمریکا تا تصدی بالاترین سطوح اجرایی در کشور، همواره با تحسین و انتقادهای فراوان همراه بوده است.
زندگی اولیه، اصالت و خانواده
معصومه ابتکار در خانواده‌ای متوسط رو به بالا در محله نیاوران تهران به دنیا آمد. پدرش، دکتر تقی ابتکار، مهندس مکانیک و دانش‌آموخته دانشگاه پنسیلوانیا در آمریکا بود. تقی ابتکار بعدها به عنوان دومین رئیس سازمان حفاظت محیط زیست پس از انقلاب منصوب شد. مادرش، فاطمه برزگر نام دارد. برخلاف شایعاتی که گاهی در شبکه‌های اجتماعی مطرح شده، اصالت خانواده ابتکار کاملاً ایرانی است و هیچ شواهدی مبنی بر ریشه‌های خارجی وجود ندارد.
بخش قابل توجهی از کودکی معصومه ابتکار در خارج از ایران گذشت. او به دلیل تحصیلات پدرش، از سه تا نُه سالگی (به مدت شش سال) در فیلادلفیا و ماساچوست آمریکا زندگی کرد. او در این مدت در مدرسه “هایلند پارک” تحصیل نمود و زبان انگلیسی را به روانی آموخت. در سالنامه مدرسه، علاقه‌مندی‌های او مواردی مانند نواختن گیتار ذکر شده است. گزارش شده که او در آن دوره در آمریکا حجاب داشته و تنها برای عکس فارغ‌التحصیلی آن را کنار گذاشته است. این دوره زندگی، تأثیر زیادی بر دیدگاه‌های او گذاشت، هرچند او همواره بر هویت ایرانی خود تأکید کرده است.
همسر و فرزندان؛ حواشی زندگی شخصی
معصومه ابتکار در جریان رویدادهای تسخیر سفارت آمریکا، با سید محمد هاشمی آشنا شد و در سال ۱۳۶۰ با او ازدواج کرد. هاشمی نیز از دانشجویان پیرو خط امام و فعالان سیاسی سابق بود. او که مهندس مکانیک از دانشگاه پلی‌تکنیک است، سابقه کوتاهی در وزارت اطلاعات (۱۳۵۹-۱۳۶۰) داشته و اکنون به عنوان تاجر در بخش خصوصی فعالیت می‌کند.
زندگی خانوادگی ابتکار، به‌ویژه به دلیل فعالیت‌های همسرش و وضعیت فرزندانش، همواره مورد توجه منتقدان بوده است. اتهاماتی جنجالی مانند واردات بنزین خارجی و مشارکت در فساد به سید محمد هاشمی نسبت داده شده، اما این ادعاها که اغلب از سوی رقبای سیاسی مطرح شده، هیچ‌گاه اثبات نشده و مورد مناقشه باقی مانده‌اند.
حاصل ازدواج آن‌ها دو پسر به نام‌های طاها (متولد ۱۳۶۱) و عیسی (متولد ۱۳۶۳) است. طاها در رشته مهندسی تحصیل کرده و در ایران فعال است. اما زندگی عیسی در آمریکا، به یکی از پاشنه‌های آشیل سیاسی معصومه ابتکار تبدیل شده است. عیسی، که دارای مدرک فوق‌لیسانس اقتصاد است، در ایالات متحده تحصیل و زندگی می‌کند. این موضوع انتقادات فراوانی را برانگیخته است، چرا که او به عنوان یکی از مسئولان ارشد جمهوری اسلامی که سابقه‌ی ضدآمریکایی پررنگی دارد، فرزندی ساکن آمریکا دارد.
از “خواهر مری” تا استاد دانشگاه
نقش در انقلاب و تسخیر سفارت
فعالیت‌های سیاسی ابتکار عمدتاً پس از بازگشت به ایران و در آستانه انقلاب آغاز شد. او که در آمریکا تحت تأثیر افکار دکتر علی شریعتی قرار گرفته بود، در سال ۱۳۵۶ وارد دانشگاه پلی‌تکنیک (امیرکبیر) در رشته مهندسی پتروشیمی شد، هرچند بعدها تغییر رشته داد.
نقطه عطف زندگی او، ۱۳ آبان ۱۳۵۸ بود. او به عنوان سخنگو و مترجم دانشجویان پیرو خط امام در جریان تسخیر سفارت آمریکا، به چهره‌ای جهانی تبدیل شد. رسانه‌های غربی به دلیل تسلط او به زبان انگلیسی، به او لقب “خواهر مری” (Sister Mary) داده بودند. او در مصاحبه‌های متعدد تلویزیونی، مواضع دانشجویان را تشریح می‌کرد. یکی از جنجالی‌ترین اظهارات او در آن زمان این بود که گفت اگر لازم باشد، اسلحه به دست می‌گیرد و گروگان‌ها را می‌کشد. او بعدها این رویداد را “بهترین جهت‌گیری” برای ایران توصیف کرد و کتابی نیز در این باره نوشت.
سوابق علمی و دانشگاهی
برخلاف تصور عمومی که او را تنها چهره‌ای سیاسی می‌داند، ابتکار دارای سوابق علمی قابل توجهی است. او پس از تغییر رشته، لیسانس تکنولوژی پزشکی از دانشگاه شهید بهشتی، و سپس فوق‌لیسانس و دکترای ایمونولوژی (علم سیستم ایمنی) را از دانشگاه تربیت مدرس دریافت کرد.
او هم‌اکنون استاد دانشگاه تربیت مدرس است و بیش از ۷۰ مقاله علمی منتشر کرده که عمدتاً در زمینه‌های ایمونولوژی ویروس‌ها و تأثیر آلاینده‌ها بر سیستم ایمنی بدن متمرکز هستند. در کنار تدریس، او فعالیت‌های مطبوعاتی (سردبیری کیهان انگلیسی در سال ۱۳۵۹ و تأسیس فصلنامه فرزانه) و مدنی (تأسیس مؤسسه مطالعات زنان در ۱۳۷۲ و مرکز صلح و محیط زیست در ۱۳۸۴) را نیز در کارنامه دارد.
سوابق در دولت‌های مختلف
معصومه ابتکار به عنوان نخستین زنی که پس از انقلاب به عضویت هیئت دولت درآمد، تاریخ‌ساز شد. او در دولت‌های مختلف اصلاح‌طلب و اعتدال‌گرا حضور پررنگی داشته و همچنین سابقه عضویت در شورای شهر تهران را نیز دارد. سوابق کلیدی او در جدول زیر آمده است:
| سمت | دولت | دوره | توضیحات کلیدی |
|---|---|---|---|
| رئیس سازمان حفاظت محیط زیست | سید محمد خاتمی (هفتم و هشتم) | ۱۳۷۶-۱۳۸۴ | نخستین زن در هیئت دولت؛ تمرکز بر افزایش آگاهی زیست‌محیطی |
| عضو شورای شهر تهران | (دوره سوم) | ۱۳۸۵-۱۳۹۲ | رئیس کمیته محیط زیست شورا؛ از منتقدان جدی دولت وقت (احمدی‌نژاد) |
| رئیس سازمان حفاظت محیط زیست | حسن روحانی (یازدهم) | ۱۳۹۲-۱۳۹۶ | تصویب لوایح زیست‌محیطی و امضای جنجالی معاهده پاریس |
| معاون امور زنان و خانواده | حسن روحانی (دوازدهم) | ۱۳۹۶-۱۴۰۰ | تصویب ۱۲ لایحه در حوزه حقوق زنان؛ تلاش برای افزایش سهم زنان در مدیریت |
او عضو احزاب اصلاح‌طلب جبهه مشارکت ایران اسلامی (سابق) و اتحاد ملت است.
جنجال‌های دوران مسئولیت
معاهده پاریس
یکی از پرانتقادترین اقدامات ابتکار، امضای معاهده اقلیمی پاریس در سال ۱۳۹۴ به عنوان نماینده ایران بود. این معاهده ایران را به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای متعهد می‌کرد. منتقدان معتقد بودند این امضا، توسعه صنعتی کشور را محدود می‌کند و خیانت به صنعت برق محسوب می‌شود. در حالی که مجلس این معاهده را تصویب کرد، شورای نگهبان آن را متوقف نمود. ابتکار همواره از این اقدام دفاع کرده و آن را برای مقابله با تغییرات اقلیمی و دسترسی ایران به فناوری‌های سبز ضروری دانسته است.
ماجرای خودروهای برقی
ابتکار در دولت روحانی از حامیان واردات و تولید خودروهای برقی بود. اما در ماجرای جمشید آرین، مخترع خودروی الکتریکی، جنجال بزرگی به پا شد. آرین ادعا کرد که ابتکار مانع تولید انبوه اختراع او شده است. سندی جنجالی منتسب به ابتکار منتشر شد که در آن، آینده این خودروها “نامطمئن” خوانده شده بود. ابتکار این نامه را جعل دانست و اعلام کرد که این ماجرا منجر به صدور حکم جلب برای آرین شده است، هرچند او بعداً بر تمرکز خود بر انرژی پاک تأکید کرد.
عقاید، اظهارات و فعالیت‌های اخیر
دیدگاه‌های ابتکار عمدتاً بر اصلاح‌طلبی، حفاظت از محیط زیست و حقوق زنان متمرکز است. او از حامیان سرسخت برجام (JCPOA) بود و معتقد بود تحریم‌ها باعث عقب‌ماندگی علم در ایران شده است. او همچنین آلودگی هوا را خسارت‌بار می‌داند و بر اصلاح یارانه‌ها تأکید دارد.
اظهارات او گاهی خبرساز بوده‌اند، مانند حمایت از قرار گرفتن نماد یوزپلنگ ایرانی بر پیراهن تیم ملی در جام جهانی یا نقد صریح سیاست‌های دولت‌های گذشته. او در دوران همه‌گیری کرونا، به این بیماری مبتلا شد و پس از بهبودی، بر اهمیت واکسیناسیون تأکید کرد.
اخیراً، او از تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا استقبال کرده و ابراز خوش‌بینی نموده که این رویدادها می‌توانند به بهبود روابط کمک کنند.
پس از پایان دولت دوازدهم در سال ۱۴۰۰، معصومه ابتکار به فعالیت‌های دانشگاهی خود بازگشته و در کنار تدریس، در سازمان‌های غیردولتی نیز فعال است. او در طول سال‌ها جوایز بین‌المللی معتبری نیز دریافت کرده است، از جمله جایزه “قهرمان زمین” سازمان ملل در سال ۲۰۰۶ و جایزه “مینروا” ایتالیا در سال ۲۰۱۴.
معصومه ابتکار، با بیش از چهار دهه حضور مستمر در صحنه سیاسی و اجتماعی ایران، نمادی از زنان سیاستمدار ایرانی پس از انقلاب است که توانستند به بالاترین سطوح مدیریتی دست یابند، هرچند کارنامه او همواره با انتقادات جدی در مورد عملکرد زیست‌محیطی و حواشی زندگی شخصی‌اش همراه بوده است.
