محمدتقی اکبر نژاد (در اینستاگرام با آیدی akbarnejad_ir)، روحانی و پژوهشگر دینی، نمونه‌ای از یک چهره حوزوی است که مسیر فکری او از اصلاح‌گری در حوزه علمیه به نقد مسائل اجتماعی و سیاسی تحول یافته است. او که فعالیت خود را با تمرکز بر اصلاحات در متون و روش‌های آموزشی حوزه آغاز کرد، به تدریج گفتمان خود را به سمت نقد سیاست‌های راهبردی و حکمرانی داخلی گسترش داد.
این مسیر در نهایت به بازداشت، محاکمه در دادگاه ویژه روحانیت و صدور حکم زندان و خلع لباس برای او منتهی شد. پرونده او بازتابی از شکاف‌های فکری و چالش‌های درونی نهاد روحانیت در مواجهه با مسائل معاصر است.
زندگی‌نامه و مسیر علمی
محمدتقی اکبرنژاد در ۱۰ دی ۱۳۵۸ در تبریز متولد شد. او در سال ۱۳۷۵ وارد حوزه علمیه بناب شد و از سال ۱۳۷۷ تحصیلات خود را در قم ادامه داد. اکبرنژاد در سال‌های اولیه فعالیت خود، در مؤسسات علمی-حوزوی مانند «مؤسسه آینده روشن» و «مجله فقه» دفتر تبلیغات اسلامی فعالیت داشت. نقطه عطف در مسیر علمی او، تأسیس «مؤسسه فقاهت و تمدن اسلامی» و آغاز پروژه «تحول در حوزه» در اوایل دهه ۱۳۹۰ بود.
پروژه «تحول در حوزه»
پروژه اصلی اکبرنژاد، پیشنهادی برای جایگزینی متون اصلی و کلاسیک سطوح عالی حوزه، مانند آثار شیخ انصاری و آخوند خراسانی، با متون فارسی روان‌تر بود. این طرح صرفاً یک پیشنهاد آموزشی نبود، بلکه یک چالش برای سنت فکری حوزه به شمار می‌رفت. او در جلسات علنی با عنوان «نقد مکتب شیخ انصاری»، روش‌شناسی فقه اصولی معاصر را که اقتدار علمی روحانیت بر آن استوار است، به نقد کشید.
این پروژه با واکنش منتقدان روبرو شد که معتقد بودند او صلاحیت علمی لازم برای چنین نقدی را ندارد و این کار طلاب را از میراث فقهی شیعه دور می‌کند. عدم موفقیت این طرح، نقطه عطفی بود که مسیر او را به سمت نقدهای صریح‌تر سوق داد.
گاه‌شمار رویدادهای کلیدی
برای درک بهتر مسیر زندگی و فعالیت‌های او، جدول زیر وقایع مهم را به ترتیب زمانی نشان می‌دهد:
| تاریخ (شمسی) | رویداد |
|---|---|
| ۱۰ دی ۱۳۵۸ | تولد در تبریز |
| ۱۳۷۵ | ورود به حوزه علمیه بناب |
| ۱۳۷۷ | عزیمت به قم برای ادامه تحصیلات |
| اوایل دهه ۱۳۸۰ | آغاز تدریس و انتشار آثار اولیه، از جمله نقد مکتب اصولی شیخ انصاری |
| اوایل دهه ۱۳۹۰ | تأسیس «مؤسسه فقاهت و تمدن اسلامی» و آغاز پروژه «تحول در حوزه» |
| اواخر دهه ۱۳۹۰ | تغییر گفتمان عمومی به سمت نقد مستقیم سیاسی حکومت |
| ۲۸ بهمن ۱۴۰۲ | بازداشت در قم توسط اطلاعات سپاه |
| ۱۹ اسفند ۱۴۰۲ | آزادی با تودیع وثیقه |
| مرداد ۱۴۰۴ | تأیید و اعلام عمومی حکم نهایی زندان و خلع لباس |
تحول گفتمان: از اصلاح حوزوی تا نقد سیاسی
پس از ناکامی در پروژه اصلاح حوزه، اکبرنژاد تمرکز خود را به مسائل سیاسی و اجتماعی معطوف کرد. او با استفاده از رسانه‌های نوین مانند یوتیوب و تلگرام، مخاطبان گسترده‌تری را هدف قرار داد. نقدهای او را می‌توان در سه حوزه اصلی طبقه‌بندی کرد:
- نقد الهیاتی ولایت فقیه: او در سلسله جلساتی با عنوان «نقد فقهی ولایت مطلقه فقیه»، مشروعیت تشکیل حکومت توسط فقیه در عصر غیبت را با استنادات روایی به چالش کشید و آن را «طاغوت» نامید.
- نقد راهبردی سیاست خارجی: اکبرنژاد سیاست‌های خارجی را «تنش‌زا» و خطای بنیادین انقلاب می‌دانست. او معتقد بود که ترجیح دادن «امت» ایدئولوژیک بر منافع ملی «ملت» ایران، به بیگانگی مردم از آرمان‌های نظام منجر شده است.
- نقد حکمرانی داخلی: او از سال ۱۳۹۷ نسبت به اعتراضات ناشی از فقر هشدار داده بود. اکبرنژاد فساد سیستمی و شکاف میان مردم و حکومت را ناشی از «سیاست‌های راهبردی نظام» می‌دانست.
فرآیند قضایی و حکم نهایی
محمدتقی اکبرنژاد در تاریخ ۲۸ بهمن ۱۴۰۲ توسط سازمان اطلاعات سپاه بازداشت شد. اتهامات رسمی او در دادگاه ویژه روحانیت شامل «تضعیف نظام»، «توهین به رهبران انقلاب اسلامی» و «هتک حیثیت روحانیت» بود. او پس از مدتی با تودیع وثیقه آزاد شد.
حکم نهایی دادگاه شامل ۲۳ ماه و ۶ روز حبس و سه سال محرومیت از پوشیدن لباس روحانیت (خلع لباس) بود. خلع لباس بر اساس آیین‌نامه دادگاه ویژه روحانیت، ابزاری برای سلب اقتدار دینی و نمادین یک روحانی منتقد است.
اکبرنژاد در واکنش به این حکم، ویدئویی منتشر کرد که در آن عمامه خود را برمی‌دارد و می‌گوید:
«این عمامه برای من ابزاری است برای خدمت به مردم و دین و اگر مانعی شد آن را برمی‌دارم».
او این حکم را به فرصتی برای ابراز همبستگی با مردم تبدیل کرد.
آثار و تألیفات عمده
برای شناخت بهتر ابعاد فکری او، برخی از آثار مهم وی در جدول زیر آمده است:
| عنوان کتاب | شرح مختصر |
|---|---|
| تأملی در مکتب اصولی شیخ انصاری | نقدی بر ساختار، روش‌شناسی و نتایج مکتب غالب در اصول فقه |
| زوائد اصول فقه | استدلال برای پیرایش علم اصول از مباحث زائد و غیرکاربردی |
| نظام معرفتی فقاهت | تبیین ساختار معرفت‌شناختی استنباط فقهی |
| کلام فقاهی | بررسی مبانی کلامی و الهیاتی اجتهاد |
| منطق تفسیر متن | ارائه روش‌شناسی برای فهم و تفسیر متون دینی |
| ادبیات دین | تحلیل زبان و ساختار بیانی متون دینی |
| قمه‌زنی و اعمال نامتعارف در عزاداری | بررسی فقهی اعمال رایج در عزاداری‌ها |
| بررسی فقهی اجتماعی لباس دین | تحلیلی از جایگاه و کارکرد لباس روحانیت در جامعه معاصر |
جایگاه اکبرنژاد در میان روحانیون منتقد
پرونده اکبرنژاد را می‌توان در بستر تاریخی گسترده‌تری از مخالفت‌های روحانیون پس از انقلاب تحلیل کرد. او نماینده نسل جدیدی از روحانیون است که با استفاده ماهرانه از رسانه‌های دیجیتال، مدل جدیدی از اقتدار دینی را خارج از ساختارهای سنتی حوزه ایجاد می‌کند. برخلاف منتقدان نسل‌های قبل که به کتاب و سخنرانی‌های محدود متکی بودند، رویکرد او تعاملی و مبتنی بر رسانه‌های اجتماعی است که به او اجازه می‌دهد تا پیام خود را به طور مستقیم به مخاطبان گسترده‌تری برساند.
تحلیل تطبیقی روحانیون منتقد
جدول زیر دیدگاه‌های اکبرنژاد را با دیگر روحانیون منتقد مقایسه می‌کند:
| روحانی | نقد اصلی الهیاتی | نقد اصلی سیاسی | رسانه |
|---|---|---|---|
| آیت‌الله منتظری | کاربرد عملی ولایت فقیه، اختیارات ولی فقیه | حقوق بشر، جانشینی رهبری | نامه‌ها، بیانیه‌های رسمی |
| محسن کدیور | نظریه «ولایت انتصابی» در برابر «ولایت انتخابی» | فقدان دموکراسی، حقوق اساسی | کتاب‌ها، مقالات آکادمیک |
| حسن یوسفی اشکوری | قرائت‌های سنتی از احکام اجتماعی (مانند حجاب) | جدایی دین از حکومت، آزادی‌های مدنی | مقالات، سخنرانی‌ها |
| حسن آقامیری | قرائت‌های سخت‌گیرانه از دین (رحمت در برابر عذاب) | فساد، بی‌عدالتی اجتماعی، ناکارآمدی | اینستاگرام، پادکست |
| محمدتقی اکبرنژاد | عدم مشروعیت حکومت فقیه در عصر غیبت | شکست سیاست‌های راهبردی، تقابل ملت‌گرایی و امت‌گرایی | یوتیوب، تلگرام، مناظره‌های آنلاین |
در نهایت، پرونده محمدتقی اکبرنژاد نشان‌دهنده یک تحول درونی در نهاد روحانیت است. او نمونه‌ای از یک روحانی است که با استفاده از ابزارهای سنتی فقه و کلام، مشروعیت ساختارهای موجود را به چالش می‌کشد و همزمان با بهره‌گیری از رسانه‌های مدرن، پایگاه اجتماعی جدیدی برای خود ایجاد می‌کند.
