سید موسی صدر، معروف به امام موسی صدر، شخصیتی برجسته و روحانی تأثیرگذار ایرانی بود که حیات پربار خود را وقف خدمت به اسلام و اعتلای جامعه شیعیان لبنان کرد. او که از پرورده‌شدگان حوزه‌های علمیه قم و نجف و از یاران نزدیک به شخصیت‌های محوری انقلاب اسلامی ایران بود، با هجرتی تاریخ‌ساز به لبنان، فصلی نوین در حیات سیاسی و اجتماعی شیعیان آن دیار گشود.
امام صدر با تأسیس مجلس اعلای اسلامی شیعیان و جنبش مقاومت امل، شیعیان محروم و به حاشیه رانده‌شده لبنان را به یک قدرت سیاسی و اجتماعی تأثیرگذار تبدیل کرد و بذر مقاومت در برابر رژیم صهیونیستی را در جنوب لبنان کاشت. سرنوشت او پس از سفر به لیبی در سال ۱۳۵۷ در هاله‌ای از ابهام باقی ماند، اما میراث فکری و عملی او همچنان الهام‌بخش جریان‌های مقاومت در منطقه است.
تولد و تبار
سید موسی صدر در ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ در محله چهارمردان شهر قم، در خاندانی ریشه‌دار و عالم‌پرور دیده به جهان گشود. پدرش، آیت‌الله سید صدرالدین صدر، از مراجع بزرگ و جانشین مؤسس حوزه علمیه قم، شیخ عبدالکریم حائری بود. خاندان صدر از برجسته‌ترین خاندان‌های شیعی در ایران، عراق و لبنان به شمار می‌روند که شخصیت‌های بزرگی همچون سید اسماعیل صدر (جد پدری) و حسین طباطبایی قمی (جد مادری) را به جهان اسلام تقدیم کرده‌اند.
تحصیلات و تکوین شخصیت
امام موسی صدر تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در قم گذراند و همزمان، به فراگیری علوم اسلامی در حوزه علمیه قم پرداخت. او از محضر اساتید بزرگی همچون آیت‌الله بروجردی، علامه طباطبایی و برادرش سید رضا صدر بهره برد. ایشان در اقدامی پیشگامانه، در سال ۱۳۲۹ به عنوان نخستین روحانی دانشجو، وارد دانشگاه تهران شد و در رشته «حقوق در اقتصاد» به تحصیل پرداخت و در سال ۱۳۳۲ فارغ‌التحصیل شد. پس از آن برای تکمیل تحصیلات حوزوی به نجف اشرف رفت و در محضر آیات عظام سید محسن حکیم و سید ابوالقاسم خویی زانوی تلمذ زد و با شخصیت‌هایی چون شهید سید محمدباقر صدر ارتباطی نزدیک و هم‌مباحثه‌ای داشت.
هجرت به لبنان و تأسیس نهادهای شیعی
در اواخر سال ۱۳۳۸، امام موسی صدر در پاسخ به وصیت علامه سید عبدالحسین شرف‌الدین، رهبر فقید شیعیان لبنان و به توصیه مراجع بزرگ، ایران را به مقصد لبنان ترک کرد. در آن زمان، جامعه شیعیان لبنان از فقیرترین و محروم‌ترین طوایف این کشور بودند. امام صدر با درک عمیق این محرومیت، برنامه‌های گسترده‌ای را برای توانمندسازی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شیعیان آغاز کرد.
- مجلس اعلای اسلامی شیعیان: اوج تلاش‌های امام صدر برای سازماندهی جامعه شیعه، تأسیس «مجلس اعلای اسلامی شیعیان» در اول خرداد ۱۳۴۸ بود. این مجلس برای نخستین بار به شیعیان لبنان هویتی رسمی و صدایی واحد در ساختار سیاسی کشور بخشید.
- جنبش محرومان و جنبش امل: در پی امتناع دولت از رسیدگی به وضعیت مناطق محروم شیعه‌نشین و در پاسخ به تجاوزات مکرر رژیم صهیونیستی به جنوب لبنان، امام صدر «جنبش محرومان» را در سال ۱۳۵۳ و شاخه نظامی آن، «افواج المقاومة اللبنانیة» (امل)، را با همکاری شهید دکتر مصطفی چمران بنیان نهاد. این جنبش، سنگ‌بنای مقاومت سازمان‌یافته شیعیان در برابر اشغالگری اسرائیل شد.
امام صدر و انقلاب اسلامی ایران
امام موسی صدر همواره از حامیان نهضت اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره) بود. در پی دستگیری امام خمینی در سال ۱۳۴۲، ایشان برای اعمال فشار بر رژیم شاه جهت آزادی امام، به اروپا و شمال آفریقا سفر کرد؛ تلاشی که به اذعان آیت‌الله خویی، در آزادی ایشان بسیار مؤثر بود. سوریه در دوران حافظ اسد، با همکاری‌های نزدیک امام صدر، به پناهگاهی امن برای مبارزان ایرانی تبدیل شد.
او همچنین با اعزام جوانان مبارز ایرانی به لبنان، زمینه آموزش نظامی آنان را فراهم نمود. امام صدر در ماه‌های منتهی به پیروزی انقلاب، در دیدار با سران کشورهای عربی، اهمیت انقلاب اسلامی و ضرورت هم‌پیمانی با آن را گوشزد می‌کرد و در مقاله‌ای در روزنامه لوموند، امام خمینی را به عنوان تنها رهبر انقلاب ایران به جهانیان معرفی نمود. جایگاه والای او نزد بنیانگذار انقلاب تا حدی بود که امام خمینی (ره) در پاسخ به سؤالی در خصوص اداره حکومت پس از پیروزی، از امام موسی صدر به عنوان گزینه‌ای شایسته نام برده بودند.
سفر به لیبی و سرنوشت نامعلوم
ماجرای ربوده شدن امام موسی صدر یکی از پیچیده‌ترین و تراژیک‌ترین پرونده‌های سیاسی تاریخ معاصر است. این واقعه نه یک آدم‌ربایی ساده، بلکه پروژه‌ای حساب‌شده برای حذف فیزیکی و فکری یک رهبر تأثیرگذار بود که در یک بستر ژئوپلیتیک پرتنش و با دخالت مستقیم بالاترین مقام یک کشور به وقوع پیوست.
زمینه و اهداف سفر
در اواخر مرداد ۱۳۵۷، امام موسی صدر در چارچوب یک سفر دوره‌ای برای حل بحران جنوب لبنان، به کشورهای مختلف عربی سفر می‌کرد. جنوب لبنان در آن زمان به میدان جنگی میان تجاوزات رژیم صهیونیستی و عملیات گروه‌های فلسطینی تبدیل شده بود و غیرنظامیان شیعه، قربانیان اصلی این درگیری‌ها بودند. پس از توصیه برخی مقامات الجزایری، ایشان دعوت رسمی معمر قذافی، دیکتاتور لیبی، را پذیرفت و در تاریخ ۳ شهریور ۱۳۵۷ (۲۵ اوت ۱۹۷۸) به همراه دو تن از یارانش، شیخ محمد یعقوب و روزنامه‌نگار عباس بدرالدین، وارد طرابلس شد.
ورود به طرابلس و سناریوی دروغین خروج
هیئت لبنانی در فرودگاه طرابلس مورد استقبال رسمی قرار گرفت و در هتل «الشاطی» به عنوان مهمان رسمی دولت لیبی اقامت گزید. نکته بسیار حائز اهمیت آن است که رسانه‌های دولتی لیبی سفر امام صدر را به طور کامل بایکوت کردند و هیچ خبری در این مورد منتشر نساختند. پس از شش روز انتظار برای ملاقات با قذافی، در تاریخ ۹ شهریور ۱۳۵۷، ایشان از هتل خارج شدند و پس از آن، ارتباطشان با دنیای خارج به کلی قطع شد. بلافاصله، رژیم قذافی مدعی شد که امام صدر و همراهانش همان روز لیبی را با یک پرواز به مقصد رُم ترک کرده‌اند.
افشای حقیقت و مشاجره سرنوشت‌ساز
این داستان ساختگی به سرعت با شواهد متقن رد شد. دستگاه قضایی ایتالیا رسماً اعلام کرد که امام موسی صدر و همراهانش هرگز وارد خاک این کشور نشده‌اند. علاوه بر این، چمدان‌ها و وسایل شخصی آنها در هتلشان در طرابلس پیدا شد. سال‌ها بعد، پس از سقوط رژیم قذافی، مقامات بلندپایه آن رژیم صراحتاً اعتراف کردند که داستان سفر به رُم دروغ بوده و امام صدر در داخل خاک لیبی به دستور قذافی به شهادت رسیده است.
مطابق با معتبرترین روایات، جنایت پس از یک مشاجره لفظی شدید میان امام صدر و معمر قذافی رخ داد. گفته می‌شود قذافی به باورهای مذهب تشیع اهانت کرده و امام صدر نیز در مقابل، او را به جهل نسبت به مبانی دین اسلام و خیانت متهم کرده است. این رویارویی شجاعانه، خشم جنون‌آمیز دیکتاتور لیبی را برانگیخت و او همان‌جا فرمان قتل امام صدر و دو همراهش را صادر کرد.
مستند اخیر بی‌بی‌سی و کشف تصویر جسد
در سال ۲۰۲۴، همزمان با چهل و هفتمین سالگرد ناپدید شدن امام موسی صدر، شبکه جهانی بی‌بی‌سی مستندی تحقیقی منتشر کرد که ابعاد جدیدی به این پرونده افزود. محور اصلی این مستند، کشف عکسی از یک جسد در سردخانه‌ای مخفی در طرابلس، پایتخت لیبی، در سال ۲۰۱۱ بود.
نکات کلیدی این تحقیق به شرح زیر است:
- تحلیل تشخیص چهره: تیمی از متخصصان در دانشگاه بردفورد انگلستان، با استفاده از الگوریتم پیشرفته «تشخیص چهره عمیق»، این عکس را با تصاویر تأیید شده از امام موسی صدر مقایسه کردند. نتایج نشان داد که «احتمال بسیار بالایی» وجود دارد که جسد متعلق به امام صدر باشد. این تحلیل قوی‌ترین مدرک علمی ارائه شده تا به امروز است که فرضیه شهادت او در لیبی را تأیید می‌کند. جسد متعلق به مردی بسیار قدبلند بود که با قد نزدیک به دو متر امام صدر مطابقت داشت.
- نمونه DNA گمشده: خبرنگار مذکور در سال ۲۰۱۱ موفق شده بود چند نمونه مو از جسد بردارد و آن را برای آزمایش DNA به مقامات ارشد جنبش امل تحویل دهد. این نمونه که می‌توانست به طور قطعی هویت جسد را مشخص کند، به طرز مشکوکی ناپدید شد و بعداً اعلام شد که به دلیل یک «خطای فنی» از بین رفته است.
- واکنش‌ها: خانواده امام صدر و جنبش امل یافته‌های این مستند را رد کرده و اعلام نمودند که فرد حاضر در تصویر شباهتی به ایشان ندارد. این موضع با رویکرد چندین دهه آنها مبنی بر زنده بودن امام صدر و تبدیل او به یک «امام غایب» که به جنبش امل مشروعیت می‌بخشد، همخوانی دارد.
- بازداشت تیم تحقیقی: تیم تحقیقی بی‌بی‌سی در جریان سفر به لیبی برای پیگیری این ماجرا، توسط نیروهای امنیتی این کشور بازداشت شد که نشان‌دهنده حساسیت فوق‌العاده این پرونده حتی پس از سقوط قذافی است.
اگرچه این مستند به دلیل فقدان تأیید DNA معما را به طور قطعی حل نمی‌کند، اما شواهد ارائه شده در آن، کفه ترازو را به شدت به سمت تأیید شهادت امام موسی صدر در لیبی سنگین‌تر کرده است. ناپدید شدن او یک ضایعه بزرگ برای جهان اسلام و محور مقاومت بود و خلأ حضور این رهبر کاریزماتیک و دوراندیش، مسیر تاریخ سیاسی شیعیان لبنان را برای همیشه تغییر داد.
