تاریخ ایران، سرزمینی کهن با مرزهای پهناور، همواره تحت پرچمهای گوناگونی قرار گرفته است. پرچم، فراتر از یک تکه پارچه، نمادی مشترک در حافظه جمعی یک ملت است که مفهوم هویت مشترک و وحدت را تداعی میکند. از نشان قبایل و پهلوانان گرفته تا نشان مشترک یک ملت، پرچمها همیشه ریشههای اتحاد و مفاهیم نمادینی چون شجاعت، سعادت، و فداکاری را در خود جای دادهاند. تغییرات پرچمها در طول تاریخ، گاه ناشی از سلیقه و عقاید حاکمان و گاه برآمده از تغییر در نگرش ملتها بوده است. اینک، سفری خواهیم داشت به سیر دگرگونی درفشها و پرچمهای ایران در ادوار مختلف.
پرچمهای آغازین و کهن
پرچم فلزی شهداد: یکی از قدیمیترین پرچمهای جهان در محدودۀ شهداد کرمان کشف شده است. این پرچم، که قدمت آن به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد میرسد ، یک صفحۀ فلزی ۲۳ در ۲۳ سانتیمتری بوده که در انتهای آن سر عقابی (نشان خدای آسمان) قرار داشته است. بر روی این صفحه، مراسم الهی با شیوه قلمزنی و شیارهای عمیق نقش بسته که جنبه روایی داشته است.
عقاب زرین هخامنشی: در دورۀ کوروش بزرگ، برخی منابع به استفاده از پرچمی سفید با نقش عقاب زرین اشاره کردهاند. بیرق کوروش در جنگ با پادشاه لیدیه، «هیکل عقابی زرین با بالهای گشاده بود که بر نیزه بلندی نصب کرده بودند». این نقش، یعنی عقاب طلایی گشوده بال، بر نوک نیزه، به اردشیر شاه هخامنشی نیز نسبت داده شده است. همچنین پیش از کوروش، گاوی بالدار بر درفشها نقش بسته بود.
درفش کاویان؛ نماد قیام و اتحاد
اهمیت تاریخی: در تاریخ پرچمهای ایران، درفش کاویانی جایگاهی کلیدی و نقطه اتکایی در حافظۀ جمعی ایرانیان دارد.
ریشه اسطورهای: نخستین اشاره به آن به قیام کاوه آهنگر علیه ستم ضحاک بازمیگردد. کاوه برای جمعآوری مردم، پیشبند چرمی خود را بر سر چوبی زد و آن را بالا برد، که بعد از پیروزی، به پرچم ایران بدل شد.
شکلگیری نهایی: پس از پیروزی کاوه، فریدون بر تخت نشست و پیشبند را با رنگهای بنفش، قرمز و زرد آراست و با سنگهای تزئینی زینت بخشید، که به این ترتیب «درفش کاویانی» متولد شد. طبری در کتاب خود، درفش کاویانی را از پوست پلنگ با ابعاد پنج متر عرض و هفت متر طول توصیف کرده است.
پرچم در دوران اسلامی و پادشاهیهای میانه
دوران بیپرچمی: پس از ورود اسلام، ایرانیان تا حدود ۲۰۰ سال هیچ پرچم رسمی نداشتند.
سیاهجامگان و سرخجامگان: تنها ابومسلم خراسانی پرچم سیاه و بابک خرمدین پرچم سرخ داشتند، و پیروانشان به ترتیب «سیاهجامگان» و «سرخجامگان» نامیده میشدند. در این دوران، به دلیل حرام شمردن تصویرپردازی توسط علمای اسلام، نگارۀ جانداران بر درفشها تصویر نمیشد.
افزودن نمادها:
غزنویان: در دوران سلطان محمود غزنوی نقش ماه ، و پس از او سلطان مسعود غزنوی نقش شیر وارد پرچم شد. برخی شیر را نماد شجاعت یا ارادت به حضرت علی (ع) میدانند، و برخی آن را ناشی از علاقه سلطان مسعود به شکار شیر.
خوارزمشاهیان: نقش خورشید بر روی پرچمها در زمان خوارزمشاهیان رایج شد.
تغییر نماد با سلیقۀ شاه: در دوران شاه طهماسب صفوی، نماد شیر به دلیل زاده شدن او در برج حَمَل، به گوسفند (نشان برج حمل) تغییر یافت.
صفویه و تثبیت شیر و خورشید: در دودمان صفوی، پیش از سال ۸۶۰ هجری، شیر و خورشید جداگانه بر بیرق کاربرد داشتند. با این حال، شاه اسماعیل صفوی پرچمی یکسره سبز با تصویر ماه داشت. در زمان شاه عباس صفوی بود که پیکرۀ شیر و خورشید بر سکهها فراوان شد ، و بسیاری از تاریخدانان باور دارند که از این زمان به بعد، شیر و خورشید به نشان نیمهرسمی دولت ایران تبدیل گشت.
پرچم سهرنگ نادری و قاجار
عصر افشاریان (نادرشاه): نادرشاه افشار پرچم لشکر را دور قرمز و پرچم کشور را دور سبز قرار داد.
- درفش شاهی: از ابریشم سرخ و زرد با تصویر شیر و خورشید.
- درفش ملی: برای نخستینبار دارای سه رنگ (سبز، سفید، سرخ) با نقش شیری نیمرخ در حال راه رفتن و خورشیدی نیمه برآمده بر پشت آن بود. درون دایره خورشید، عبارت «المک الله» نوشته شده بود. این پرچم سهرنگ، مادر پرچم سهرنگ فعلی ایران محسوب میشود، هرچند شکل آنها همچنان سهگوشه بود.
دوران قاجار و تغییر شکل:
- در دوران آقامحمدخان قاجار، پرچم برای نخستین بار از سهگوشه به چهارگوشه تغییر شکل داد.
- آقامحمدخان تنها رنگ سرخ را روی پرچم نهاد و تصویر شیر و خورشید را در دایرهای سفید در میانه قرار داد. تغییر بارز دیگر، افزودن شمشیر به دست شیر بود.
- در زمان امیرکبیر (دوران ناصرالدین شاه)، رنگها و طرح پرچم نادرشاه دوباره پذیرفته شد، اما شکل آن مستطیلی یافت. زمینۀ پرچم سفید شد و نوارهای سبز (بالا) و سرخ (پایین) به آن اضافه شد، در حالی که نشان شیر و خورشید و شمشیر در میانه قرار گرفت و تاج نیز بر بالای خورشید حذف شد.
پرچم مشروطیت، پهلوی و جمهوری اسلامی
انقلاب مشروطه: با پیروزی جنبش مشروطهخواهی، در اصل پنجم متمم قانون اساسی (۱۳۵۸ قمری) رسماً اعلام شد که «الوان رسمی بیرق ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است».
- معنای رنگها: سفید نماد صلح و پاکدامنی، سبز یادآور دین اسلام، و سرخ نشان خون شهیدان در نظر گرفته شد.
- نماد شیر و خورشید: شیر نماد حضرت علی (ع) (اسدالله) و نشان برج مرداد، و خورشید بر پشت آن به دلیل پیروزی انقلاب در مرداد. در این دوران، پرچم ملی ایران رسماً به عنوان نماد استقلال و حاکمیت ملی در قانون اساسی مطرح شد.
دوران پهلوی: در دوره پهلوی ساختار اصلی پرچم، یعنی همان سه رنگ سبز و سفید و قرمز با حضور شیر و خورشید حفظ شد، اما با چند تفاوت. اولاً اینکه نشان شیر و خورشید کوچکتر شدند و به نوار سبز رفتند، دوم اینکه شیر چهره مردانهتری به خود گرفت و واقعگرایانهتر شد، و سوم اینکه چهره زنانه خورشید نیز حذف شد و خورشید بدون صورت طراحی شد.
جمهوری اسلامی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ ش)، پرچم ایران بار دیگر تغییر کرد. پرچم جمهوری اسلامی ایران از سه رنگ سبز، سفید و قرمز با نشان جمهوری اسلامی ایران در وسط تشکیل شد. این نشان که توسط حمید ندیمی طراحی شده ، بیانگر کلمۀ «الله» و شعار «لاالهالاالله» است
