در فرهنگ و تمدن ایران باستان، جایگاه زنان و مادران چنان رفیع بود که یکی از جشنهای بزرگ سالیانه به نام آنان و همتراز با گرامیداشت “زمین” برگزار میشد. این روز که به نامهای «سپندارمذگان»، «اسفندگان» و یا «مردگیران» شناخته میشود، احتمالاً قدیمیترین معادل روز مادر و زن در جهان است که ریشه در دوران امپراتوری ایران دارد.
فلسفه نامگذاری: پیوند زن و زمین
در باورهای ایرانی، این جشن به «سپندارمذ» (در اوستایی: اسپنتا آرمیتی) اختصاص دارد. سپندارمذ لقب ملی زمین و به معنای گستراننده، مقدس و فروتن است و به عنوان ایزدبانوی حامی و نگاهبان زنان شوهردوست، پارسا و درستکار شناخته میشد. فلسفه تقارن روز زن با روز زمین در این نکته نهفته است که هر دو نماد باروری، زایش و مهربانی هستند؛ زمین با پرورش گیاهان و زنان با پرورش فرزندان، حیات را تداوم میبخشند. ابوریحان بیرونی نیز تایید میکند که سپندارمذ ایزد موکل بر زمین و حامی زنان بوده و به همین دلیل این روز به عنوان “عید زنان” تلقی میشده است.
تاریخ دقیق برگزاری: ۵ اسفند یا ۲۹ بهمن؟
در گاهشماری ایران باستان، هر ماه ۳۰ روز داشت و روز پنجم هر ماه «سپندارمذ» نامیده میشد. طبق سنتی کهن، زمانی که نام روز و نام ماه با هم یکی میشد، جشنی برپا میکردند؛ بنابراین روز پنجم از ماه اسفند، روز جشن سپندارمذگان بود.
امروزه دو دیدگاه درباره تاریخ این جشن وجود دارد:
- دیدگاه سنتی (۲۹ بهمن): با توجه به تغییرات تقویم و ۶ ماهِ ۳۱ روزه در تقویم رسمی کنونی، برخی زرتشتیان روز ۲۹ بهمن را (که معادل ۵ اسفند در تقویم بدون ۳۱ روز است) جشن میگیرند.
- دیدگاه دقیق تقویمی (۵ اسفند): پژوهشگران و کارشناسانی با استناد به منابع کهن تاریخی، معتقدند که نام روز “سپندارمذ” در تقویم کنونی همچنان ۵ اسفند است و تاریخ درست برگزاری جشن همان پنجم اسفند ماه میباشد.
آداب و رسوم: جشن مَردگیران
یکی از جذابترین نامهای این روز در منابع تاریخی، جشن «مَردگیران» یا «مژدگیران» است. دلیل این نامگذاری آن بود که در این روز زنان آزادی عمل ویژهای داشتند و میتوانستند با اختیار خویش و با آزادی، همسر و مرد زندگی خود را برگزینند.
در این روز آداب خاصی برای تکریم زنان و مادران اجرا میشد:
- هدیه دادن: مردان به جهت گرامیداشت زنان، به ایشان هدیه میدادند و بخشش میکردند. این هدایا شامل لباس نو و پیشکشهایی بود که مردان تقدیم همسران خود میکردند.
- جابجایی نقشها: زنان در این روز از کارهای روزمره و خانهداری معاف بودند و مردان و پسران وظایف آنان را بر عهده میگرفتند و در خانه فرمانبردار زنان بودند. این رسم نمادی از احترام عمیق به زحمات مادران و زنان در طول سال بود.
- آیینهای نمادین: نوشتن تعویذ و نیایش برای دفع آفات و حفاظت از خانه و خانواده و همچنین گستردن سفرههایی با نمادهای باروری از دیگر رسوم این جشن بود.
اهمیت فرهنگی
سپندارمذگان تنها یک جشن ساده نبود، بلکه نشاندهنده تمدن پیشرفتهای بود که در آن جنسیت عامل تبعیض محسوب نمیشد و زنان از جایگاه اجتماعی و حقوقی بالایی برخوردار بودند. این جشن که ریشه در باورهای زرتشتی دارد، امروزه نیز به عنوان نمادی از هویت ایرانی و احترام به مقام زن و مادر احیا شده است.
