داستان حضرت یوسف و زلیخا یکی از مشهورترین روایت‌های تاریخی و مذهبی است که در طول قرن‌ها، با افسانه‌ها و تفاسیر گوناگونی آمیخته شده است. اما شاید پربحث‌ترین بخش ماجرا، سرنوشت زلیخا پس از رهایی یوسف از زندان باشد. آیا او با یوسف ازدواج کرد؟ و آیا چنانکه در برخی داستان‌های مدرن آمده، توسط آسنات، همسر دیگر یوسف، کشته شد؟ بررسی منابع معتبر تاریخی و مذهبی، حقایق شگفت‌انگیزی را از دل این افسانه‌ها آشکار می‌کند.
چه کسی زلیخا را کشت؟ یک ادعای بی‌اساس
اجازه دهید از آخر شروع کنیم: ادعای کشته شدن زلیخا به دست آسنات (معمولاً با سم و به دلیل حسادت) در هیچ‌کدام از منابع معتبر مذهبی، چه در قرآن و چه در تورات، وجود ندارد. این داستان، که در برخی سایت‌های اینترنتی فارسی‌زبان تکرار می‌شود، فاقد هرگونه سند تاریخی یا دینی است.
تحقیقات نشان می‌دهد که این روایت، به احتمال زیاد، ریشه در داستان‌پردازی‌های مدرن، به‌ویژه سریال ایرانی “یوسف پیامبر” به کارگردانی فرج الله سلحشور دارد. این سریال، اگرچه بر اساس روایات اسلامی ساخته شده، اما شامل عناصر داستانی و تخیلی (Fiction) بسیاری برای جذابیت دراماتیک بوده است، از جمله پررنگ کردن حسادت آسنات. بنابراین، ادعای قتل زلیخا توسط آسنات، یک واقعیت تاریخی نیست، بلکه بخشی از یک افسانه معاصر است.
سرنوشت زلیخا در منابع اصلی مذهبی
برای درک سرنوشت واقعی زلیخا، باید به دو منبع اصلی، یعنی قرآن و تورات، رجوع کنیم. جالب اینجاست که هر دو منبع در مورد پایان زندگی او سکوت کرده‌اند.
عاقبت از منظر قرآن
نام زلیخا هرگز در قرآن ذکر نشده است. او با عناوینی چون “امرأة العزیز” (زن عزیز مصر) یا “التی هو فی بیتها” (زنی که یوسف در خانه‌اش بود) خوانده می‌شود. قرآن داستان تلاش او برای اغوای یوسف، پاره شدن پیراهن یوسف از پشت، و شهادت شاهد را به تفصیل بیان می‌کند. داستان او در قرآن با اعتراف به گناهش پایان می‌یابد. هیچ اشاره‌ای به سرنوشت بعدی، توبه، ازدواج، سن یا نحوه مرگ او در قرآن وجود ندارد.
عاقبت در تورات (کتاب پیدایش)
او به عنوان همسر پوتیفار (لقب عزیز مصر) معرفی می‌شود. پس از اینکه یوسف پیشنهاد او را رد می‌کند، زلیخا او را به تلاش برای تعرض متهم کرده و باعث زندانی شدن یوسف می‌شود. پس از این، تورات دیگر هیچ اشاره‌ای به زلیخا و سرنوشت او نمی‌کند و داستان بر یوسف متمرکز می‌شود.
بنابراین، منابع معتبر و اصلی مذهبی، داستان زلیخا را در نقطه‌ای مشخص رها می‌کنند و هیچ اطلاعاتی درباره مرگ او ارائه نمی‌دهند.
آیا زلیخا با یوسف ازدواج کرد؟ ریشه یک روایت ضعیف
با وجود سکوت قرآن، داستانی مشهور در برخی روایات اسلامی (مانند آنچه در تفسیر طبری یا از ابن اسحاق نقل شده) وجود دارد که بسیار متفاوت است. بر اساس این روایات ضعیف:
- پس از مرگ عزیز مصر (پوتیفار)، زلیخا که از عشق یوسف نابینا، فقیر و پیر شده بود، توبه می‌کند.
- او با یوسف که اکنون حاکم مصر است، روبرو می‌شود و ایمان می‌آورد.
- یوسف با دعای خود، جوانی و زیبایی را به او بازمی‌گرداند.
- آنها با هم ازدواج می‌کنند و صاحب دو فرزند به نام‌های “افرایم” و “منشا” می‌شوند.
این داستان، اگرچه بسیار رمانتیک و در ادبیات عرفانی (مانند آثار جامی، حافظ و مولانا که زلیخا را نماد روح در جستجوی خدا می‌دانند) بازتاب یافته، اما از نظر اعتبار مذهبی بسیار مورد تردید است. پژوهشگران و مفسران برجسته (مانند علامه طباطبایی) این روایات را به دلیل ضعف سند و تأثیرپذیری از “اسرائیلیات” (روایات یهودی تحریف‌شده)، غیرقابل استناد می‌دانند.
آسنات کیست؟ همسر واقعی یوسف
در مقابل روایت ضعیف ازدواج یوسف و زلیخا، تورات به صراحت همسر یوسف را معرفی می‌کند.
بر اساس کتاب پیدایش (فصل ۴۱، آیه ۴۵)، زمانی که یوسف به قدرت می‌رسد، فرعون دختری به نام آسنات را به همسری او درمی‌آورد. آسنات دختر “پوتیفرع” (کاهن شهر اون) بود. این آسنات بود که دو پسر یوسف، یعنی افرایم و منشا را به دنیا آورد، نه زلیخا.
در منابع اسلامی، نامی از آسنات برده نشده است، همان‌طور که نام زلیخا در قرآن نیامده است. جالب آنکه در برخی تفاسیر یهودی (میدراش)، آمده است که زلیخا (همسر پوتیفار) از طریق طالع‌بینی دریافته بود که نوادگانش از طریق یوسف خواهند بود، اما این پیش‌گویی نه از طریق خود او، بلکه از طریق دخترش (یا دخترخوانده‌اش) آسنات، محقق شد.
جمع‌بندی: مرگ زلیخا، واقعی یا افسانه‌ای؟
با کنار هم قرار دادن شواهد، به این نتایج می‌رسیم:
- مرگ به دست آسنات: این ادعا مطلقاً بی‌اساس، فاقد هرگونه منبع معتبر دینی یا تاریخی است و به نظر می‌رسد زاییده داستان‌پردازی‌های معاصر (سریال یوسف پیامبر) باشد.
- ازدواج با یوسف: این روایت در قرآن و تورات نیامده و فقط در برخی روایات ضعیف اسلامی ذکر شده که از نظر اعتبار، مورد تردید جدی هستند. همسر رسمی یوسف در تورات، آسنات است.
- نحوه مرگ زلیخا: از آنجایی که سرنوشت او در منابع اصلی نامشخص است، نحوه مرگ او نیز کاملاً مبهم است. هیچ مدرک معتبری درباره سن یا چگونگی فوت او وجود ندارد. (تنها یک روایت ضعیف دیگر اشاره می‌کند که زلیخا پس از مرگ یوسف، از شدت غم و اندوه جان سپرد، که این نیز قابل اتکا نیست).
در نهایت، سرنوشت دقیق زلیخا، همسر عزیز مصر، در هاله‌ای از ابهام تاریخی قرار دارد. آنچه از او در منابع معتبر باقی مانده، نه داستان مرگ دراماتیک یا ازدواج جادویی، بلکه داستان عبرت‌آموز اعتراف او به گناه در برابر قدرت و پاکدامنی یوسف است.
