شاید برایتان جالب باشد که بدانید در روزگاری نهچندان دور، پول ملی ایران یکی از قدرتمندترین ارزهای منطقه بود و ارزش آن حتی از دلار آمریکا نیز بالاتر محاسبه میشد. نگاهی به اسناد تاریخی و سفرنامههای دوران قاجار، حقایق شگفتانگیزی را درباره قدرت “تومان” در برابر ارزهای خارجی آشکار میکند. این گزارش به بررسی فراز و نشیبهای ارزش پول ایران از زمان فتحعلی شاه تا پایان دوران ناصرالدین شاه میپردازد.
دوران طلایی تومان: وقتی هر تومان ۲.۵ دلار بود
در اوایل دوران قاجار و در زمان سلطنت فتحعلی شاه (۱۷۹۷-۱۸۳۴ میلادی) و محمد شاه (۱۸۳۴-۱۸۴۸ میلادی)، اقتصاد ایران از ثبات نسبی برخوردار بود. اسناد تاریخی و منابع فارسی نشان میدهند که در این دوره، یک تومان ایران (که معادل ۱۰ قران یا ۱۰,۰۰۰ دینار بود) ارزشی برابر با ۲ دلار و ۵۰ سنت آمریکا داشت.
روایت پرکینز
یکی از معتبرترین اسنادی که این ادعا را ثابت میکند، سفرنامه «جاستین پرکینز» (Justin Perkins)، مبلغ مذهبی آمریکایی است. پرکینز که بین سالهای ۱۸۳۴ تا ۱۸۴۲ در ایران زندگی میکرد، در کتاب مشهور خود با عنوان “هشت سال اقامت در پرشیا” (چاپ ۱۸۴۳) صراحتاً مینویسد: «ارز رایج تومان است که اسماً برابر ۱۰ قران یا حدود ۲ دلار و نیم است.» این روایت نشان میدهد که در نیمه اول قرن نوزدهم، قدرت خرید پول ایران بسیار بالا بوده است.
عصر ناصرالدین شاه: آغاز سراشیبی سقوط
با آغاز سلطنت طولانی ناصرالدین شاه (۱۸۴۸-۱۸۹۶ میلادی)، ورق برگشت. هرچند در اوایل دوره او نرخ ارز همچنان مشابه گذشته بود، اما ترکیبی از بلایای طبیعی و تصمیمات سیاسی، ارزش تومان را در برابر دلار و پوند کاهش داد.
چرا ارزش پول ملی کم شد؟
سه عامل اصلی در این سقوط تاریخی نقش داشتند:
- قحطی بزرگ: قحطی ویرانگر سال ۱۲۸۸ قمری (۱۸۷۱-۱۸۷۲ میلادی) ضربه سنگینی به اقتصاد زد.
- بدهیهای خارجی: وامهای کلان از روسیه و انگلیس، خزانه کشور را تحت فشار قرار داد.
- جنگ نقره و طلا: سیستم پولی ایران بر پایه «نقره» بود، در حالی که دلار آمریکا و اقتصاد جهانی به سمت «طلا» حرکت میکردند. افت جهانی قیمت نقره باعث شد ارزش تومان خودبهخود در برابر دلار کاهش یابد.
سقوط آزاد در اواخر قرن نوزدهم
بررسیها نشان میدهد که در سالهای پایانی حکومت ناصرالدین شاه، ارزش پول ایران به شدت افت کرد. برای درک بهتر، باید از پوند استرلینگ به عنوان واسطه استفاده کنیم، چرا که در آن زمان پوند مرجع اصلی بود (هر پوند تقریباً ۵ دلار ارزش داشت).
در سال ۱۸۹۱ میلادی، هر پوند انگلیس با ۳۲.۵ قران ایران معامله میشد؛ محاسبات نشان میدهد که در این تاریخ ارزش هر تومان به حدود ۱.۵ دلار آمریکا رسیده بود. اما این پایان ماجرا نبود. تنها سه سال بعد و در سال ۱۸۹۴، ارزش پوند به ۴۸.۵ قران رسید که یعنی هر تومان ایران تقریباً برابر با ۱.۰۳ دلار (نزدیک به یک دلار) شده بود.
«ساموئل بنجامین»، اولین سفیر آمریکا در ایران نیز در کتاب خود “پرشیا و ایرانیان” (۱۸۸۷) به نوسانات ارزی و سیستم پولی ایران اشاره کرده و گرچه تمرکزش بر مسائل فرهنگی بوده، اما تغییرات اقتصادی آن دوران را تأیید میکند.
جدول تغییرات قیمت دلار در گذر زمان
برای اینکه دید کلیتری نسبت به این تغییرات تاریخی داشته باشید، نرخهای تقریبی دلار در دورههای مختلف پادشاهان قاجار در جدول زیر خلاصه شده است:
| دوره پادشاهی | سال تقریبی (میلادی) | نرخ هر ۱ تومان به دلار | توضیحات |
|---|---|---|---|
| فتحعلی شاه و محمد شاه | ۱۸۰۰ – ۱۸۴۸ | ۲.۵ دلار | دوران ثبات نسبی و ارزش بالای پول ملی |
| اوایل ناصرالدین شاه | ۱۸۵۰ | ۲.۵ دلار | ادامه روند قبلی پیش از بحرانها |
| اواسط ناصرالدین شاه | ۱۸۷۵ | کمتر از ۲ دلار | تأثیر قحطی بزرگ و شروع افت نقره |
| اواخر ناصرالدین شاه | ۱۸۹۴ | حدود ۱ دلار | اوج بحران اقتصادی و بدهیهای خارجی |
در نهایت، داستان نرخ ارز در دوران قاجار، روایتی از گذار اقتصاد ایران از یک سیستم سنتی و قدرتمند به سیستمی متأثر از بازارهای جهانی و بدهیهای خارجی است. آنچه از اسناد پرکینز و بنجامین و آرشیوهای تاریخی برمیآید، این است که تومان ایران روزگاری نهتنها همتراز، بلکه ارزشمندتر از دلار آمریکا بوده است.
